ગુપ્ત સામ્રાજયનું વહીવટીતંત્ર
ગુપ્ત સામ્રાજયનું વહીવટીતંત્ર
કેન્દ્રિય વહીવટીતંત્ર
→ રાજા
→ વડો : કેન્દ્રિય વહીવટીતંત્રનો સર્વોચ્ચ વડો
→ ઉપાધિ : ચક્રવર્તી, મહારાજાધિરાજ, વિક્રમાદિત્ય, પરમભટ્ટાર્ક, પરમેશ્વર, પરમભાગવત
→ રાજયની નીતિ : શાંતિ અને યુદ્ધના સમયમાં અને આક્રમણ સમયે સૈન્યનું સંચાલન
→ ન્યાયિક કાર્ય : તે સર્વોચ્ચ ન્યાયાધીશ હતો.
→ હિન્દુ ધર્મના નીતિ- નિયમોનુસાર પ્રજાને ન્યાય આપતો.
વહીવટી કાર્યો
→ કેન્દ્ર અને પ્રાંતના ઉચ્ચ અધિકારીઓ અને મંત્રીઓની નિમણૂંક
→ આધિપત્ય સ્વીકારનાર રાજ્યના વહીવટમાં તે દખલગીરી કરતો નહીં, વિદેશી બાબતો તેના વડપણ હેઠળ આવતી.
મંત્રીપરિષદ
→ રાજાને મદદ કરવા માટે એક મંત્રીપરિષદ રહેતી.
→ તેમની સાથે મંત્રણા કરી રાજા વહીવટીતંત્ર ચલાવતો.
પ્રાંતીય વહીવટીતંત્ર
→ નિમણૂક : રાજા દ્વારા
| | | વડો |
| પ્રાંત (રાજ્ય) | પ્રાંતોને ભૂક્તિ કે મંડળ પણ કહેતાં. | ઉપરીક |
| જિલ્લો | જિલ્લાને વિષય કહેતા હતા. | વિષયપતિ |
| તાલુકો | તાલુકાને વિથિ કહેતા | વિથિપતિ |
| ગ્રામ | વહીવટનું સૌથી નાનું એકમ | ગ્રામધ્યક્ષ |
ગુપ્ત સામ્રાજ્યનું ન્યાયતંત્ર
→ ગુપ્ત સામ્રાજ્યમાં મૃત્યુદંડની સજાનો અભાવ હતો. (ચીની પ્રવાસી ફાહિયાનના મતે)
ન્યાય વ્યવસ્થા
→ મહાદંડનાયક : મુખ્ય ન્યાયાધીશ
→ ઉપરીક : પ્રાંતમાં ન્યાય આપવાનું કાર્ય
→ વિષયપતિ : જીલ્લામાં ન્યાય આપવાનું કાર્ય
→ મુખી : ગામમાં સામાન્ય કિસ્સામાં ન્યાય આપતા
ગુપ્ત સામ્રાજ્યનું લશ્કરીતંત્ર
→ સર્વોચ્ચ વડો : રાજા
→ સૈન્યનો પગાર : રોકડમાં આપવામાં આવતો
લશ્કરી તંત્ર
→ રણભાંડાગારિક : શસ્ત્ર નિર્માણનું કાર્ય કરતો
→ સંધિવિગ્રહ : યુદ્ધ મંત્રી
→ મહાબાલાધિકૃત : લશ્કરી વડો
→ પીલુપતિ : હાથીઓની સેનાનો વડો
→ અશ્વપતિ : અશ્વદળનો વડો
→ નરપતિ : પાયદળનો વડો
ગુપ્ત સામ્રાજ્યનુ મહેસૂલી તંત્ર
→ આવકનો મુખ્ય સ્ત્રોત : જમીન મહેસૂલ
→ મહેસૂલી તંત્રનો સર્વોચ્ચ વડા : ગોપાશ્રમિન અને અક્ષપટલાધિકૃત
→ વડાનું કાર્ય : મહેસૂલ નક્કી કરવાનું, હિસાબ રાખવાનું
→ પુસ્તપાલ : દસ્તાવેજ તૈયાર કરી તેને દફતરે રાખવાનું કાર્ય કરતો. જમીનનું સર્વેક્ષણ અને માપ કરાવતો.
કર
→ કામાંદના "નીતિસાર" અને "નારદસ્મૃતિ"માં જણાવ્યા પ્રમાણે ગુપ્ત સામ્રાજયમાં
→ મહેસૂલનો દર : આવકનો છઠ્ઠો ભાગ
→ શુલ્ક : વેપાર- વાણિજ્ય કર
→ અન્ય કર : વિષ્ટિ (વેઠ) અને બલી (રાજાનો અધિકાર)
રાજાની આવક
→ રાજકુળની જમીન અને જંગલમાંથી મળતી આવક
→ ખાણોમાંથી મળતાં ખનીજ તત્વો અને રત્નો
→ મીઠાના ઉત્પાદન પર
ગુપ્ત સામ્રાજ્યના અન્ય અધિકારીઓ
→ મહાપ્રતિહાર : રાજમહેલના રક્ષકોનો વડો
→ સ્થપતિપાલ : રાજયમાં થતાં સમારોહો અને રાજમહેલના કાર્યક્રમોની વ્યવસ્થા
→ દૂતક : ગુપ્તચર તંત્ર સાથે સંકળાયેલ અધિકારી હતો.
→ કુમારામાત્ય : તે મુખ્યમંત્રી હતો અને અન્ય મંત્રીઓના કામકાજની દેખરેખ અને રાજકુમારોને તાલીમ અને માર્ગદર્શન આપતો.
